■ Trouw ■ Zondag verklaart paus Franciscus de Engelse kardinaal John Henry Newman heilig, de belangrijkste bekeerling van de katholieke kerk in de afgelopen vijfhonderd jaar. Toch kennen veel Nederlandse katholieken hem niet.
Je zou zeggen dat Rik Achten, pastoor in het Limburgse Elsloo en Meers, het druk moet hebben met lezingen en interviews in de week voordat in Rome kardinaal John Henry Newman (1801-1890) wordt heilig verklaard. Achten geldt als kenner van Newmans leven en werk. Hij heeft alles van Newman gelezen en promoveerde op de man die bijna 175 jaar geleden veel opzien in Engeland baarde door van de anglicaanse kerk over te stappen naar de rooms-katholieke kerk.
Duurzame, innovatieve inhoud laagdrempelig aanbieden – daar gaat het bij deze vakbeurs om
Maar de verzoeken aan pastoor Achten voor lezingen en interviews bleven uit. Trouw is de eerste die belt. “De belangstelling in ons land voor kardinaal Newman is heel klein”, zegt Achten. “Dat is treurig, want hij zou ook voor de Nederlandse katholieken veel kunnen betekenen.”
Achten moet achttien jaar zijn geweest toen hij voor het eerst iets van Newman las. “Als je hem eenmaal kent, dan vallen alle andere levensbeschrijvingen van heiligen tegen. Weet u waarom? Van Newman zijn alleen al meer dan twintigduizend brieven bewaard gebleven en ook heel veel dagboeknotities. In die brieven lees je hoe hij met van alles worstelt. Het is een heilige die je van dichtbij kunt meemaken. Dat is zo fascinerend.”
In Nederland valt de belangstelling voor de heiligverklaring van de man die Achten ‘de belangrijkste bekeerling in de katholieke kerk na de reformatie’ noemt een beetje tegen. Newman, een academicus met een enorme hoeveelheid literatuur op zijn naam, is voor de meeste katholieken in ons land een onbekende. Vanuit het Verenigd Koninkrijk en Amerika reizen daarentegen grote groepen gelovigen naar Rome om erbij te zijn als paus Franciscus zondag ‘hun’ kardinaal Newman, voorafgaand aan een plechtige mis op het Sint-Pietersplein, samen met vier andere zaligen heilig verklaart.
Achten: “Ik ken in de kerk geen enkele grote bekeerling uit de afgelopen 150 jaar die Newman niet gelezen heeft. Ook iemand als Edith Stein, de Duitse en joodse filosofe die katholiek werd en als martelares in Auschwitz stierf, liet zich door hem inspireren.”
De weg van Newman naar de kerk van Rome was lang en kronkelig. Hij werd op 21 februari 1801 in Londen geboren. Zijn ouders waren anglicanen. In 1817 ging hij naar Oxford, waar hij lang zou blijven. Acht jaar later werd hij tot priester gewijd in de anglicaanse kerk. In 1828 werd hij pastoor van de universiteitskerk Saint Mary’s. “Mensen hingen aan zijn lippen”, vertelt Achten. “Het leek wel, zeiden ooggetuigen later, of hij dwars door je heen keek en wist wat je ziel beroerde.”
Newman werd samen met andere anglicaanse priesters actief in de Oxfordbeweging, die sterk katholiserend was en zich verzette tegen de bemoeienis van de Engelse overheid met het kerkelijk leven. Later maakten Newman en zijn geestverwanten zich druk over de fundamenten van de anglicaanse kerk. Hoe moest die zich bijvoorbeeld verhouden tot de rooms-katholieke kerk?
Deze hele discussie spitste zich voor John Henry Newman toe op de vraag : welke kerk is de ware erfgenaam van de oude kerk, die van de eerste christenen? Zes jaar lang deed hij er onderzoek naar. Het antwoord is te lezen in ‘Essay on the Development of Christian Doctrine’ dat zich laat lezen als een langgerekte uitschrijving uit de anglicaanse kerk.
Op 9 oktober 1845 werd hij in Rome opgenomen in de katholieke kerk. Niet veel later volgde daar ook de priesterwijding. Zijn tweede dus.
In het Victoriaanse Engeland maakte de overstap van Newman veel emoties los. “Hij was de man met het meeste morele aanzien in de anglicaanse kerk. Hun grootste theoloog werd rooms-katholiek. Dat was absoluut een schok”, zegt Achten. “Ik geloof ook dat een jaar na zijn bekering al honderden priesters waren gevolgd. Elke dag las je in de krant wie er nu weer katholiek was geworden.“
In Rome was er meteen blijdschap over de ‘nieuwe aanwinst’. Gek genoeg wist de katholieke kerk in Engeland niet zo goed wat ze met Newman aan moest, dus ondernam hij zelf maar veel. In Birmingham stichtte hij het Oratorium van Filippus Neri, een gemeenschap waar priesters en broeders samenleven zonder dat ze geloftes afleggen. Het bestaat nog steeds.
Veel andere initiatieven liepen minder goed af. Newman kreeg te maken met tegenslagen, onbegrip en verdachtmakingen. Daaraan kwam pas een einde toen paus Leo XIII hem in maart 1879 tot kardinaal verhief. Volgens Achten wilde de paus, later bekend door de encycliek Rerum Novarum, duidelijk maken “dat dit een bijzonder man was en dat de kerk achter zijn theologie stond”.
Grote steun en toeverlaat van Newman in die hectische tijden was Ambrose St. John, net hij als oratoriaan, met wie hij tientallen jaren jaar bevriend was. Ze woonden onder één dak, de iele Newman en de robuuste St. John. Newman noemde hem zijn blonde beschermengel, het aardse licht van zijn leven. Je echtgenoot of echtgenote verliezen is vreselijk, schreef hij bij de dood van Ambrose St. John in 1875, “maar ik vind het moeilijk te geloven dat er een groter verlies of een groter verdriet is dan het mijne”.
Niet zo gek dat sommigen aan die innige vriendschap een homoseksuele lading geven, maar volgens pastoor Achten is dat onzin. “Ik heb echt alles – en dat is heel veel – van Newman gelezen en nergens heb ik een aanwijzing gevonden dat zoiets tussen hen gespeeld kan hebben.”
De relatie tussen Newman en St. John was volgens anderen onmiskenbaar van een intimiteit en een exclusiviteit die de gewone vriendschap overstijgt. Toen John Henry Newman in 1890 overleed, werd hij op zijn uitdrukkelijk verzoek in hetzelfde graf als Ambrose St. John begraven op een kerkhofje naast het buitenhuis van de oratorianen in Rednal, bij Birmingham. De twee lagen boven op elkaar. Verder bepaalde Newman dat op zijn kist een speciale laag compost moest worden aangebracht zodat zijn lichaam snel zou vergaan.
Terwijl de aarde met zijn lichaam aan de gang ging, nam de populariteit van John Henry Newman toe. Het door hem geschreven ‘Lead, Kindly Light’ werd een van de bekendste liederen in de Engelstalige wereld en alleen al in de Verenigde Staten werden er talloze scholen naar hem genoemd. Het duurde nog betrekkelijk lang voordat hij zalig werd verklaard. Dat gebeurde pas in 2010 door Benedictus XVI tijdens zijn bezoek aan het Verenigd Koninkrijk.
Toen in aanloop naar dit heuglijke feit het verwaarloosde graf werd opengemaakt om het lichaam van Newman naar Birmingham te brengen, bleken zowel hij als Ambrose St. John in het niets te zijn verdwenen. Als eersteklas reliek resteren volgens Rik Achten alleen nog wat haren. “Gelukkig zijn er de geschriften.”
Er bevindt zich in Nederland één Oratorium, in Maastricht. Hier wonen twee oratorianen. Zondag staat de viering daar in het teken van ‘de wijze overloper’, zoals Newman wel wordt genoemd. Na afloop is er gelegenheid een reliek in de vorm van enkele haren van de nieuwe heilige te vereren.
Pastoor Achten, zelf geen oratoriaan, hoopt dat Newman na zijn heiligverklaring wat meer waardering in ons land krijgt en zo misschien zelfs kan bijdragen aan een heropleving van het katholieke geloof. “Er is geen betere gids om mensen tot geloof te brengen dan Newman. En als ik daar zelf daar nog een rol in kan vervullen, ben ik daartoe van harte bereid.”