■ Trouw ■ De rooms-katholieke kerk is niet kapot te krijgen, zegt historicus Joep van Gennip. Ook het misbruikschandaal zal ze overleven. ‘De kerk heeft nu eenmaal schokken nodig om bij haar positieven te komen.’ Een interview in drie stellingen.
Als Joep van Gennip op feestjes vertelt dat hij historicus is, reageren de meeste mensen vol interesse. Als hij er bij vertelt dat hij de geschiedenis van de rooms-katholieke kerk bestudeert, worden vaak de wenkbrauwen gefronst. Alsof je een geloof dat de vorm van een instituut heeft aangenomen niet wetenschappelijk kunt wegen. “Je kunt het geloof toch ook als een fenomeen bekijken”, zegt Van Gennip. “Daar heb je lang niet altijd theologie voor nodig.”
Eigenlijk hield hij altijd al van oude dingen, wilde zolang hij zich kan herinneren historicus worden. Als kind ging Joep van Gennip logeren bij zijn grootouders in Limburg. Vaak werd er dan een bezoek gebracht aan de Sint-Christoffelkathedraal in Roermond. Hij raakte gebiologeerd door de glas-in-loodramen en het zonlicht dat erdoor heen kwam. ‘Magisch’ vond hij het.
Na de middelbare school (het befaamde Canisius College in Nijmegen) studeerde Van Gennip geschiedenis in datzelfde Nijmegen en in Oxford, en specialiseerde hij zich in kerkgeschiedenis. Nu is hij onderzoeker aan Tilburg University.
Toen vorige herfst de crisis rond seksueel misbruik in de rooms-katholieke kerk op haar hoogtepunt was, verscheen mede van zijn hand ‘Het katholicisme in Europa’, een kloek handboek over de geschiedenis van wat Van Gennip zelf noemt ‘het grootste bedrijf ter wereld’. Het kreeg in deze krant vier sterren. Volgende maand is er in Rome een misbruiktop die volgens velen cruciaal is voor de toekomst van de kerk. Van Gennip volgt de ontwikkelingen op de voet, maar kijkt ook graag terug. “Wil je de katholiek kerk van nu begrijpen, dan moet je wel terug naar het verleden. We hebben met het boek willen aangeven hoe de kerk zich in het verleden altijd weer uit een crisis heeft weten op te werken. Wij willen laten zien dat religie niet verdwijnt, maar andere vormen aanneemt. Daar komt bij dat het verlichtingsdenken dat in progressieve kringen nog altijd wordt opgehemeld, nota bene zijn wortels heeft in het christelijk geloof.”
De misbruikschandalen vormen een even grote crisis als de Reformatie en de Verlichting.
“Ik denk het wel. De crisis rond seksueel misbruik door geestelijken tast ook de grondvesten van de kerk aan, in de zin dat het morele gezag van het instituut ernstig wordt aangetast. Het is natuurlijk dodelijk als je A zegt en B doet. Als je zelf streeft naar het allerhoogste en jouw eigen gezagsdragers zich er niet aan houden. Dat tast het zelfvertrouwen van de kerk aan en ook haar ontwikkeling.
“Bij de Verlichting en de Reformatie was er ook sprake van een crisis in de moraal, maar ging het toch vooral om theologische en filosofische verschillen. Al stoorde Luther zich ook al aan het seksueel wangedrag van de clerus, dus misbruik speelde daar ook een rol. Er zijn parallellen. Kijk: vroeger richtte de kritiek zich vooral op de macht van de kerk en werd er aangedrongen op wijziging van de leer. Kwam toen de kritiek vooral van binnenuit, tegenwoordig komt die ook vanuit de seculiere wereld. Van buitenaf dus. De misbruikschandalen leiden niet tot afsplitsingen, zal ik maar zeggen.”
Het boek ‘Het katholicisme in Europa’ zou verplicht leesvoer moeten worden voor elk aspirant-lid van het Europees Parlement.
“Het is nog even wachten op de Engelse vertaling, maar het lijkt het me een goed idee. Europa wordt gezien als een verlicht gebied natie, maar het christendom komt er bekaaid vanaf in het hedendaags Europese denken. Het is mooi dat het Europees Parlement een van de initiatiefnemers is van de Karel de Grote-prijs die elk jaar in Aken wordt uitgereikt, maar de rol van het christendom bij die eenwording van Europa wordt daarbij gewoon weggemoffeld. Heel vreemd.
“Een groot deel van de leden van het Europees Parlement heeft niets met het christendom. Ze nemen er afstand van en koesteren vooral de vruchten van de Verlichting – dingen als individualisme en vrijheid van meningsuiting – en zien geloof toch vooral als een privé-zaak. Er is geen trots meer op de christelijke wortels van Europa, maar als je die blijft ontkennen hou je volgens mij zoiets over als een reus met één been.”
Het verhaal van het katholicisme in Europa is ondanks alles een succesverhaal.
“Eigenlijk heeft die kerk zich in de loop der eeuwen altijd weten aan te passen aan de wereld om zich heen die continu aan verandering onderhevig was. Begonnen in het Middellandse Zeegebied heeft ze zich genesteld tot in de kleinste dorpen. Maar niet alleen in geografisch opzicht is de kerk een succes gebleken, ook op intellectueel gebied. Ze heeft bijvoorbeeld het lezen en wetenschappelijke uitvindingen bevorderd. Maar er zijn natuurlijk ook vervolgingen geweest, ketters op de brandstapel geëindigd. Die schaduwkanten horen ook bij het verhaal.
“Wat de dogma’s betreft verandert de kerk niet, maar voor de rest is zij zeer flexibel gebleken. Ik zou bijna zeggen: zo flexibel als de wijze waarop ze bij de kerkbouw is meegegaan met de ontwikkeling van de bouwkunst. Ze gaat mee met de tijd, maar levert zich nooit uit aan de tijd. Dat lijkt me een goede zaak. De kerk is natuurlijk geen machtsfactor meer zoals in de Middeleeuwen. Je ziet dat zij zich na het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) heeft ontwikkeld tot een soft power. De kerk heeft nu een belangrijke rol in vredesprocessen en de hele klimaatdiscussie. Kijk alleen maar naar de impact van Laudato si’, de milieuencycliek van paus Franciscus. Dus door het verlies van zoiets als ‘oude’ macht, speelt de kerk nu als soft power misschien wel een belangrijkere rol dan ooit.”
Aan het eind van het gesprek komt Van Gennip nog een keer terug op de schandalen die de kerk thans teisteren. “Voor alle mensen die de rooms-katholieke kerk al met enige gretigheid bij het grofvuil hebben gezet, heb ik slecht nieuws: religie doet ertoe en de katholieke kerk groeit nog altijd wereldwijd. En wat het misbruik betreft – en ik vind die verhalen echt vreselijk – als historicus zeg ik: ook deze crisis zal de kerk overleven. De geschiedenis leert dat de kerk nu eenmaal schokken nodig heeft om bij haar positieven te komen.”