Als paus Franciscus met dezelfde passie en hetzelfde gevoel voor symboliek zou spreken over seksueel misbruik door geestelijken als hij doet over het lot van migranten, zouden slachtoffers van dat misbruik hem minder makkelijk kunnen verwijten dat hij onvoldoende oog heeft voor wat hun is aangedaan.
Het speelt na elke stap die Franciscus zet om het probleem aan te pakken. Ook nu weer, vlak voor een gevoelig bezoek aan Ierland komend weekeinde en twee dagen na een unieke brief waarin hij „de wreedheden” van priesters en bisschoppen aanklaagt en de „cultuur van de dood” binnen de katholieke kerk, zijn katholieke kerk, hekelt. Veel slachtoffers vinden dat Franciscus te kleine stapjes zet, niet ‘doorpakt’.
De Ierse Marie Collins, misbruikslachtoffer en ex-lid van de pauselijke adviescommissie hiervoor, verwoordde de gevoelens van veel slachtoffers na de brief van maandag in een tweet: „Verklaringen van het Vaticaan of de paus moeten ophouden ons te vertellen hoe vreselijk misbruik is en hoe iedereen verantwoordelijk moet worden gesteld. Vertel ons in plaats daarvan wat jullie doen om hen verantwoordelijk te stellen. Dat willen we horen. ‘We werken eraan’ is geen aanvaardbare verklaring voor jaren van ‘uitstel’.”
Maandag publiceerde paus Franciscus een „Brief aan het Volk van God” (lees: alle gelovigen) waarin hij harde woorden gebruikt. Hij koppelde het seksueel misbruik aan machtsmisbruik, sprak over „misdaden” in plaats van „zonden” of „nalatigheid”, veroordeelde de „medeplichtigheid” van kerkbestuurders die de andere kant op keken, zei dat de kerk kwetsbare kinderen „in de steek heeft gelaten”.
„Terugkijkend naar het verleden kan geen enkele poging om vergiffenis te vragen en te proberen de schade te herstellen ooit voldoende zijn”, schreef Franciscus. „Vooruitkijkend naar de toekomst moet geen inspanning gespaard worden om een cultuur te scheppen die voorkomt dat zulke situaties zich voordoen, maar ook de mogelijkheid voorkomt dat ze worden verdoezeld en voortgezet.”
Hij citeerde ook zijn voorganger, Benedictus XVI, onder wiens bewind in ieder geval in woorden het nul-tolerantiebeleid is ingezet: „Hoeveel smerigheid is er binnen de kerk! [...] Hoeveel trots, hoeveel zelfgenoegzaamheid!”
De brief was een overduidelijke stellingname van Franciscus tegen misbruik. Meer dan ooit maakte hij er een probleem van dat heel de katholieke kerk aangaat, niet alleen de specifieke landen waar misbruik is gemeld. Maar zoals de Ierse columnist Patsy McGarry kernachtig zei: „Dus?”
Na zijn verkiezing tot paus in 2013 riep de Argentijnse paus dat de kerk in beweging moest komen. Minder veroordelend worden, barmhartiger. Minder bezig zijn met uiterlijk vertoon en steriele regels, met meer tolerantie en begrip. Met meer aandacht voor mensen aan de onderkant van de samenleving ook, voorop daklozen (die een douche, een circusvoorstelling en cadeautjes kregen) en migranten (uit wier naam hij de „globalisering van de onverschilligheid” hekelde). Conservatieve katholieken verketteren zijn ‘uitverkoop’ van eeuwenoude dogma’s, progressievere katholieken begroeten een paus die beter lijkt te passen bij de wereld van nu.
Franciscus heeft ook in het misbruikdossier nieuwe stappen gezet. Hij heeft een adviescommissie ingesteld – maar daar komt zo weinig uit dat de Ierse Collins er in maart 2017 uit stapte, uit frustratie over de obstructietactieken van de clerus, de bureaucratie van het Vaticaan. Hij heeft een aantal priesters en kerkbestuurders uit hun functie gezet. Maar kardinaal Pell, beschuldigd van nalatigheid, is formeel nog in functie in het Vaticaan, hoewel hij al maanden in Australië is voor zijn proces.
De paus heeft ook een reeks ontmoetingen gehad met slachtoffers van misbruik – maar doet dat in stilte en gaat symbolische publieke ondersteuning van hen, zoals hij dat bij migranten en daklozen wel doet, meestal uit de weg. Hij heeft de interne Vaticaanse procedures tegen bisschoppen die worden verdacht van het verdoezelen van misbruik, aangescherpt. Maar hij worstelt met de stroperigheid van de curie en is vooralsnog niet ingegaan op het voorstel kerkbestuurders te verplichten informatie over misbruik door te geven aan justitie. Hij heeft, herhaaldelijk en in krachtige bewoordingen, het probleem benoemd en gezegd dat de kerk heeft gefaald, zich moet schamen – maar komt dan weinig verder dan een belofte van „nooit meer”.
Soms is de paus simpelweg op het verkeerde been gezet. Zoals toen hij begin dit jaar in Chili was en op basis van informatie van medewerkers een wegens misbruik omstreden bisschop verdedigde; een paar maanden later heeft hij dat rechtgezet.
Komend weekeinde reist Franciscus naar het oer-katholieke Ierland. Daar zijn duizenden schrijnende gevallen van seksueel misbruik door geestelijken aan het licht gekomen, die verweven zijn geraakt met schandalen rondom kerkelijke opvangcentra voor kinderen en ongetrouwde moeders.
Het Vaticaan heeft dinsdag laten weten dat de paus ook slachtoffers zal ontmoeten. Het zal een emotioneel beladen reis worden. Hoe paus Franciscus in Ierland omgaat met het misbruikdossier, zal in hoge mate het beeld van zijn hele pausschap bepalen.
NRC