Met het vertrek van de Amerikaanse aartsbisschop Theodore McCarrick, eind juli, bereikten de slepende schandalen in de rooms-katholieke kerk een voorlopig dieptepunt. Waarom grijpt de huidige paus Franciscus niet harder in?
Zijn bijnaam leek zo onschuldig: 'Uncle Ted'. Zo kende James hem ook, nu vijftig jaar geleden, toen Theodore McCarrick (nu 88) nog 'gewoon' priester was en een vriend van de familie. Samen met zijn familie woonde James (alleen bij zijn voornaam genoemd door The New York Times die zijn verhaal optekende) in een klein plaatsje in de staat New Jersey aan de oostkust van de Verenigde Staten. McCarrick was niet alleen populair bij jongeren als James, maar veel mensen dachten dat hij het ook nog ver zou schoppen in de kerk.
Op een avond kleedde James zich om na een zwempartij, toen McCarrick zomaar zijn kamer binnen kwam lopen, 'op zoek naar de badkamer'. James was toen elf jaar oud. "Draai je om", zei McCarrick tegen hem. Vervolgens liet hij zijn broek zakken. "Kijk, wij zijn hetzelfde", zei de priester. Het was het begin van twintig jaar seksueel misbruik.
Een paar jaar later nam McCarrick James mee naar een kroeg in San Francisco en deed daar wodka in zijn drankje. Vervolgens moest James mee naar de hotelkamer van de priester waar deze hem aftrok en vervolgens zichzelf bevredigde. Rond die tijd vertelde James zijn ouders over het misbruik. Die geloofden hem niet.
McCarrick maakte inderdaad carrière in de kerk, werd bisschop, aartsbisschop van Newark en uiteindelijk aartsbisschop van Washington, een van de meest prestigieuze bisschopszetels in de VS. In 2001 schopte McCarrick het zelfs tot kardinaal en ook na zijn pensioen bleef hij een graag geziene figuur in de wereld van de Amerikaanse katholieke society.
Tot het aartsbisdom New York (waar McCarrick uit afkomstig is) afgelopen juni bekendmaakte dat een klacht tegen McCarrick vanwege misbruik van een minderjarige dat 45 jaar geleden plaatsvond, 'overtuigend en goed onderbouwd' was. Op last van het Vaticaan mocht Uncle Ted zijn priesterlijke taken niet meer in het openbaar uitoefenen.
Hierna volgden de beschuldigingen zich snel op. McCarrick zou jarenlang seminaristen hebben misbruikt. Twee zaken bleken voor veel geld te zijn geschikt. En pas toen vertelde ook James zijn verhaal. Uiteindelijk bood McCarrick eind juli zijn ontslag aan als kardinaal. Paus Franciscus aanvaardde het ontslag bijna onmiddellijk.
Voor het eerst in ruim negentig jaar verloor een geestelijke zijn plaats in dat meest eerbiedwaardige college van de katholieke kerk dat over het unieke recht beschikt een paus te mogen kiezen. McCarrick werd de hoogst geplaatste geestelijke die door misbruik ten val komt. Een voorlopig dieptepunt in een schandaal dat de rooms-katholieke kerk nu al bijna veertig jaar achtervolgt. Als een achilleshiel.
De beerput gaat voor het eerst open begin jaren tachtig van de vorige eeuw in het kleine Amerikaanse bisdom van Lafayette in de staat Louisiana. Daar blijkt de bisschop een priester, van wie hij wist dat hij kinderen had misbruikt, een leidinggevende functie te hebben gegeven bij de padvinderij. Het bisdom moet miljoenen dollars schadevergoeding betalen aan slachtoffers.
Uiteindelijk betaalt de Amerikaanse kerk in totaal ruim 3 miljard dollar aan schadevergoeding, acht bisdommen kunnen de last niet dragen en gaan failliet. Talloze priesters belanden in de gevangenis. Verschillende bisschoppen moeten aftreden met als meest geruchtmakende voorbeeld kardinaal Bernard Law, aartsbisschop van Boston.
Hij moet in 2002 vertrekken nadat gebleken is dat hij priesters die zich aan misbruik hadden schuldig gemaakt consequent de hand boven het hoofd heeft gehouden. Opmerkelijk voor een groot bedrijf dat de katholieke kerk toch ook is: hij wordt niet ontslagen, maar er wordt gewacht tot hij zelf de conclusie heeft getrokken dat hij maar beter op kan stappen. Na zijn ontslag krijgt Law van de toenmalige paus Johannes Paulus II een erefunctie aangeboden in Rome, compleet met een duur appartement en auto met chauffeur.
Het misbruikschandaal in de katholieke kerk is als een veenbrand die af en toe lijkt uitgedoofd, maar altijd weer oplaait. Na de publiciteit van de schandalen in de Amerikaanse kerk komt in 2009 ook Europa aan de beurt. Eerst Ierland en later landen als Oostenrijk, Duitsland, België en ook Nederland.
De rooms-katholieke kerk is een hiërarchisch ingericht instituut. Bij een crisis kijkt een katholiek vaak naar boven. Die zoektocht naar de verantwoordelijke eindigt altijd bij de paus in Rome. Als het om misbruik gaat is het Vaticaan lang blijven hangen in een soort incestueus nietsdoen. Dat betekende toedekken, geheimhouding en bagatellisering van seksueel misbruik door geestelijken. Als uitgangspunt gold niet het leed dat slachtoffers was aangedaan, maar de vraag hoe de schade voor de kerk kon worden beperkt.
Als in de jaren tachtig en negentig de eerste schandalen in de Verenigde Staten aan het licht komen, is de Pool Johannes Paulus II paus. Hij talmt in zijn aanpak van het misbruikprobleem, net als het overgrote deel van zijn collega-bisschoppen. In 1995 wordt de aartsbisschop van Wenen, Hans Hermann Groër, ervan beschuldigd twintig jaar eerder een seminarist te hebben misbruikt. Johannes Paulus II accepteert zijn ontslag weliswaar, maar maakt Groër tegelijkertijd hoofd van een benedictijnenklooster, daarmee aangevend dat de kardinaal een man van aanzien blijft.
Johannes Paulus noemt de beschuldigingen 'gewelddadige aanvallen op de eerbiedwaardigheid' van Groër en tekent daarbij aan dat ook Christus zelf te maken had met 'valse beschuldigingen'. Ook pater Marcial Maciel Degollado, stichter en leider van de machtige priestercongregatie Legionairs van Christus, kan ondanks onthullingen over diens schandelijke levenswandel, op zijn bescherming blijven rekenen. Dit alles vormt geen beletsel om de Poolse paus in 2011 zalig en drie jaar later zelfs heilig te verklaren.
Er zijn mensen in de omgeving van Johannes Paulus II die tevergeefs aandringen op een hardere aanpak van het misbruikprobleem. Een van hen is kardinaal Joseph Ratzinger, de latere paus Benedictus XVI, prefect van de machtige Congregatie voor de Geloofsleer. In die functie haalt hij het probleem naar zich toe. Alle misbruikmeldingen moeten door zijn Congregatie worden afgehandeld met als belangrijke kanttekening: alles moet strikt geheim blijven. Later zouden slachtoffers hem ervan beschuldigen zo justitiële onderzoeken te dwarsbomen.
Als paus neemt hij vrijwel meteen vergaande maatregelen tegen de eerder genoemde pater Marcial Maciel. Benedictus krijgt te maken met de misbruikschandalen die als een tsunami Europa overspoelen. Zoals gebruikelijk loopt ook deze paus achter de feiten aan, maar uiteindelijk reageert hij adequaat. Hij ontmoet slachtoffers, biedt zijn excuses aan de Ierse katholieken aan en kondigt een zerotolerancebeleid aan. Bovendien dienen de bisdommen en congregaties samen te werken met de burgerlijke autoriteiten bij de vervolging van daders. Onder Benedictus worden honderden priesters teruggezet in de lekenstand.
Zijn opvolger, de huidige Argentijnse paus Franciscus, zegt verschillende keren het beleid van zijn voorganger te willen voortzetten. Hij noemt misbruik 'de schande van de kerk'. In maart 2014, hij is net een jaar paus, richt hij een commissie op die hem moet gaan adviseren over de aanpak van het misbruik. Slachtoffers reageren gematigd enthousiast en vestigen hun hoop op Marie Collins, zelf slachtoffer en lid van de nieuwe commissie. Zij is erg kritisch over de manier waarop de kerk met misbruik omging en roept al jaren op tot 'echte verandering'.
Daarmee doelt zij op een snelle aanpak van bisschoppen die zelf de fout in zijn gegaan of prelaten die hebben weggekeken bij misbruik door hun eigen priesters. Uiteindelijk richt Franciscus in 2015 op advies van zijn eigen misbruikcommissie een tribunaal op voor dit soort 'doofpotbisschoppen'. Dit alles komt juist op het moment dat een van Franciscus' naaste medewerkers onder vuur ligt.
Kardinaal George Pell, hoofd financiën van het Vaticaan en een vertrouweling van Franciscus , zou toen hij nog bisschop in Australië was, niets gedaan hebben tegen geestelijken die kinderen hadden misbruikt. Franciscus zou op de hoogte zijn geweest van de beschuldigingen toen hij Pell vroeg in Rome te komen werken, maar zette de benoeming desondanks door.
In diezelfde tijd benoemt Franciscus de omstreden Juan Barros tot bisschop van een klein bisdom in Chili. Barros zou een priester die kinderen heeft misbruikt en door het Vaticaan ook is veroordeeld, de hand boven het hoofd hebben gehouden en zelfs bij het misbruik aanwezig zijn geweest. Tijdens een bezoek aan Chili eerder dit jaar noemt Franciscus de beschuldigingen nog 'laster'.
Later stuurt hij een onderzoekscommissie naar Chili die de beschuldigingen tegen Barros bevestigt. Daar blijft het niet bij: Chileense bisschoppen blijken systematisch te hebben geprobeerd misbruikzaken in de doofpot te stoppen, bewijs van misbruik werd vernietigd en mensen die alarm sloegen geïntimideerd. Franciscus gaat door het stof, biedt zijn excuses aan, roept de Chileense bisschoppen naar Rome die vervolgens en masse hun ontslag aanbieden.
Het beeld van de knuffelpaus Franciscus die ook dat misbruik wel even zou aanpakken, is dan al flink aan erosie onderhevig. Dat tribunaal voor 'doofpotbisschoppen' is er nooit gekomen, Marie Collins en een ander slachtoffer stappen uit frustratie op uit de misbruikcommissie en kardinaal Pell staat op non-actief omdat hij nu zelf beschuldigd wordt van misbruik. Inmiddels zijn er ook verhalen dat religieuze zusters massaal door priesters en medezusters zijn misbruikt. #MeToo in de katholieke kerk.
Er lijkt kortom geen einde te komen aan de schandalen. McCarrick zal niet de laatste bisschop zijn van wie bekend wordt dat hij zijn handen niet kon thuishouden. Zijn ontslag als kardinaal wordt door sommige waarnemers als 'historisch' geduid.
De vraag is wie hier geschiedenis schrijft. McCarrick die het ontslag indiende of Franciscus die het alleen maar hoefde in te willigen? Waarom verwijderde Franciscus de oud-aartsbisschop van Washington niet zelf uit het kardinalencollege? En waarom liet hij de Australische aartsbisschop Philip Wilson nog vier weken aanblijven nadat die door de rechter was veroordeeld voor het verzwijgen van kindermisbruik?
Er wordt nu gepleit voor aanpassing van het kerkelijk recht om gevallen als die van McCarrick beter te kunnen aanpakken. Anderen menen dat de regels er al zijn, maar dat ze niet worden toegepast vanwege de klerikale cultuur die de kerk - ondanks dat deze paus er vaak tegen tekeer gaat - nog altijd in haar greep heeft. Er loopt in de rooms-katholieke kerk nog altijd een directe lijn van priesters, via macht naar seks. Celibatair levende mannen hebben het er voor het zeggen.
McCarrick kon jarenlang ongestoord zijn gang gaan. Collega-priesters en bisschoppen moeten op de hoogte zijn geweest. Symptoom voor waarschijnlijk het grootste probleem waar Franciscus mee moet afrekenen en dat hem ook raakt. De rooms-katholieke kerk is geen bedrijf, maar een gemeenschap, een familie. En dus is McCarrick geen collega van Franciscus, maar een broeder en zijn priesters die de fout ingaan meer dan zomaar personeelsleden. Dan heb je toch net iets meer begrip als iemand over de scheef gaat.
Uncle Ted wacht nu een kerkelijk proces, maar veel sancties heeft de kerk niet meer tot haar beschikking. Zijn kardinaalstitel is hij al kwijt. Hij kan worden teruggezet naar de lekenstand en dan moet hij het huis uit waar hij nu nog woont. Maar ja, je zet een man van 88 toch niet op straat?
Het blijft tenslotte familie.
Trouw